Czasy obecne coraz bardziej naznaczone licznymi uzależnieniami. Nadmierne picie alkoholu, branie narkotyków, nadużywanie leków, hazard, oglądanie pornografii, pracoholizm, seksoholizm, konsumpcjonizm, a współcześnie uzależnienie od nowych technologii komunikacyjnych generują różnego rodzaju problemy rodzinne.
Uzależnienie wpływa na funkcjonowanie całej rodziny. Pojawiają się kryzysy, nasilają się trudności w relacjach między domownikami oraz spada poziom bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania. Pojawiają się straty w obrębie zdrowia fizycznego i psychicznego oraz materialne zarówno osoby uzależnionej, jak i poszczególnych członków rodziny. Wszyscy członkowie rodziny stają wobec trudności, jakie powstają w wyniku uzależnienia u jednej z osób.
Osoba uzależniona i współuzależniona w rodzinie
Osoba uzależniona to taka, która najczęściej wchodzi w rolę prześladowcy, tyrana, pana, kata itd., Zajmuje się swoim nałogiem i nie odczuwa żadnych dolegliwości swojego uzależnienia poza zdrowotnymi. Koncentruje się na kontroli swojego nałogu.
Z kolei osoba współuzależniona najczęściej jest uzależniona od martwienia się, smutku, strachu itd., często podejmuje rolę idealnego partnera, wspólnika, męczennika, świętego i dzięki temu odnajduje sens trwania w związku. Czuje się jest ważna i niezbędna by układ ten mógł trwać. Wielokrotnie kontroluje zachowania współmałżonka i usprawiedliwia konsekwencje takiego postępowania. Często bierze na siebie również wszelkie możliwe konsekwencje uzależnienia, co negatywnie oddziałuje na cały system rodzinny.
Dzieci w rodzinach z uzależnieniem
Mimo że rodziny z problemem uzależnień różnią się od siebie w zależności m.in. od rozwoju uzależnienia, osobowości członków rodziny czy statusu materialnego rodziny, to jednak można wyodrębnić typowe dla tego rodzaju rodzin fazy przystosowania się członków rodziny z uzależnieniem do życia.
Więzi w rodzinie dysfunkcyjnej najczęściej mają charakter zaburzony, a wymagania stawiane przez rodziców zazwyczaj są nieadekwatne do poziomu rozwoju i możliwości dziecka. Brak zaspokojenia podstawowych potrzeb, chaos, niewłaściwa komunikacja, a z drugiej strony pragnienie jakiejś stabilizacji systemu rodzinnego zmuszają dzieci do przyjmowania nieprawidłowych ról, najczęściej służących ratowaniu za wszelką cenę stabilności rodziny.
Podejmowanie określonych ról w rodzinie dysfunkcyjnej odbywa się w sposób nieświadomy. Oczekiwania związane z wyznaczoną dzieciom rolą kształtują ich relacje z innymi członkami rodziny, które utrwalają się w postaci pewnych wzorów zachowań i są przenoszone na inne niż rodzina układy społeczne. Wpływają też na rodzaj doświadczeń i aktywności, kształtując w ten sposób osobowość jednostki i jej rozwój.
Przyjmowanie i odgrywanie ról jest wynikiem obronnej postawy wobec zagrożeń, z jakimi dzieci stykają się na co dzień. Wśród nich najczęściej wymieniane są role: bohatera rodzinnego, zagubionego dziecka, maskotki i kozła ofiarnego.
- Bohater rodzinny jest zazwyczaj osobą najstarszą spośród rodzeństwa w rodzinie z problemem alkoholowym. Bierze on na siebie zadanie wyrównania braków występujących w zachowaniach rodziców. Podejmuje więc działania wymagające poświęcenia się dla rodziny, dostarczające rodzinie poczucia wartości. Dziecko to jest nad wiek dorosłe oraz nadmiernie obowiązkowe i odpowiedzialne. Działania te podejmuje kosztem własnych potrzeb;
- dziecko we mgle (określane też mianem aniołka, niewidocznego dziecka) to takie, które z problemem alkoholowym w rodzinie radzi sobie poprzez wycofanie w świat fantazji, lektur, marzeń, Internetu, w swój świat, w którym staje się jakby „niewidoczne”. Zagubione dzieci kryją bardzo głęboko swoje uczucia tak, że trudno do nich dotrzeć;
- maskotka (błazen) to dziecko, które potrafi rozładowywać rodzinne napięcia. Rola jaką pełni to dbanie o rozładowywanie napięć, bycie w centrum zainteresowania, zajęcie uwagi wszystkich domowników. Maskotka jest dzieckiem, którego w efekcie pełnionej przez nie roli w rodzinie alkoholowej nikt nie traktuje poważnie. Z czasem ono także traci granicę między żartem a sytuacją serio, pomiędzy śmiechem a płaczem;
- kozioł ofiarny (wyrzutek) – to dziecko, które próbuje odciągać uwagę od problemów rodziny poprzez skupianie uwagi na sobie, zwłaszcza przez sprawianie kłopotów wychowawczych (wagary, kradzieże, picie alkoholu, szukanie towarzystwa osób z marginesu społecznego). Odwracając uwagę od problemów rodziny i uosabiając rodzinne frustracje, dziecko to często popada w kłopoty. Strategia działania w tej roli polega na jednoczeniu rodziny poprzez własne „nieudacznictwo”. Dziecko pełniące rolę kozła ofiarnego ma poczucie osamotnienia, odsunięcia, a więc poszukuje wsparcia poza domem rodzinnym.
Troska Kościoła o rodziny z uzależnieniem
Troska Kościoła o rodziny z uzależnieniem uwidacznia się w zapobieganiu uzależnieniom przez: uświadamianie, tworzenie grup wsparcia, popieranie zdrowych grup rówieśniczych wśród dzieci i młodzieży, rekolekcje parafialne, posługę w konfesjonale, wskazanie ośrodka leczącego z danego uzależnienia.
Formy pomocy polegają najczęściej na indywidualnym podejściu do każdego przypadku. Tematykę należy poruszać na parafialnych rekolekcjach rodzinnych, umacniać duchowo małżonków i rodziny, szerzyć atmosferę trzeźwości. Formą pomocy dla rodzin z uzależnieniem jest także wizyta duszpasterska przez dotarcie do rodzin z uzależnieniem, pomoc, zachęcanie do angażowania się w różne grupy trzeźwościowe, abstynenckie, podejmowanie abstynencji jako duchowej ofiary w intencji uzależnionego członka rodziny, zakładanie i prowadzenie katolickich ośrodków terapeutycznych i resocjalizacyjnych oraz poradni i punktów konsultacyjnych, a także pomoc terapeutyczna.
Dobrą praktyką pomocy jest również publikowanie informatorów na temat uzależnień, tworzenie, rozwijanie i promowanie wspólnot, ruchów i stowarzyszeń. Szczególną formą pomocy jest prowadzenie specjalistycznych terapii rodzinnych, umacnianie rodzin, profesjonalna pomoc działaniowa nakierowana na dzieci i młodzież, zachęcanie do modlitwy oraz współpraca kapłanów z instytucjami państwowymi tj. „Niebieska Linia”, „Telefony zaufania”. Dzieciom trzeba organizować różne formy spędzania wolnego czasu, świetlice środowiskowe, socjoterapeutyczne, zachęcać do udziału w pielgrzymkach i podejmowania krucjat.
Uzależnienia w rodzinie sieją ogromne spustoszenie. Często w takich rodzinach brakuje atmosfery miłości, w której spokojnie mogłyby dorastać dzieci. W rodzinach tych brakuje także poczucia bezpieczeństwa. Szeroka paleta uzależnień wskazuje na ogromne trudności wielu rodzin, które nie mogąc poradzić sobie z obowiązkami, czy pojawiającymi się trudnościami, odnajdują drogę w sięganiu po różnego rodzaju używki lub szukają szczęścia czy aprobaty w ucieczce w świat fantazji, który początkowo wydaje się jedynym i najlepszym rozwiązaniem. Praktyka życia codziennego oraz problemy rodzin borykających się z uzależnieniami pokazują jednak, że nie jest to szczęśliwa droga.
