Rola ojca w życiu rodziny

Przypadający 23 czerwca Dzień Ojca skłania do refleksji na temat ojco­stwa i roli ojca w życiu rodziny. Zawierając sakramentalny związek małżeński, ze swej natury, mężczyzna zostaje powołany do roli męża i roli ojca. Obecnie jednak obraz ojcostwa wydaje się być zatarty ze względu na liczne przemiany oraz sposób życia. Mówi się także o kryzysie ojcostwa i utracie autorytetu w tej dziedzinie. Coraz częściej mężczyźni zamieniają się rolami ze swoimi żonami i przejmują wobec dzieci obowiązki matki, podczas gdy kobiety pracują zawo­dowo, stając się często jedynymi żywicielami rodziny. Tymczasem ojcostwo powinno być utożsamiane z misją i powołaniem, czego najlepszym przykładem i wzorem postawy ojca wobec dziecka jest osoba świętego Józefa. Dlatego istotne jest dziś spojrzenie na ojcostwo z innej perspektywy – odpowiedzialności za życie dziecka. Odpowiedzialność ta kształtuje się kolejno przez wszystkie lata życia, od samego poczęcia, a nawet wyprzedza ten czas dużo wcześniej.

Rola ojca przed urodzeniem dziecka

Pierwszym etapem, w którym kształtuje się stosunek ojca do dziecka jest czas poprzedzający jego poczęcie. Obejmuje ona szereg przygotowań do tego wydarzenia i wymaga od mężczyzny współpracy z żoną w takich obszarach jak odrzucenie przykrych doświadczeń i ran poniesionych w domu rodzinnym, które w sposób szczególny wpłynęły na sferę psychiczną mężczyzny. W realizacji tego zadania mężczyzna powinien współpracować ze swoją żoną, wspierając ją w codziennych obserwacjach cyklu płodności. Takie działania pozwalają potencjal­nemu ojcu zrozumieć niepowtarzalną naturę – zegar biologiczny swojej współmał­żonki. Na tym etapie odpowiedzialność ojca za życie dziecka uwidacznia się także w poznaniu zasad dotyczących zdrowego stylu życia, a także uświadomieniu sobie szkodliwości wszelkich używek, tj. alkohol, nikotyna, narkotyki. Jest to tro­ska o sferę fizyczną.

Bardzo ważna w przygotowaniu do poczęcia jest dbałość o życie duchowe w małżeństwie, która realizowana jest poprzez życie sakramentalne obojga mał­żonków, niedzielną Eucharystię, codzienną modlitwę oraz przynależność do wspólnoty. Modlitwa za dziecko mające się począć lub narodzić jest wspaniałym gestem ojca oraz sposobem jego przygotowania do nowej roli, poprzez które Bóg daje potrzebne łaski. Dzięki temu już na tym etapie w swojej odpowiedzialności, ojciec prowadzi rodzinę do świętości.

Relacja ojca z dzieckiem w prenatalnym okresie rozwoju

W okresie ciąży, określanym przez Biblię, jako stan błogosławiony (Łk 1,39-56), odpowiedzialność ojca za życie dziecka w sposób szczególny uwidacz­nia się w trosce mężczyzny o swoją żoną, która polega na wspieraniu kobiety i rozumieniu jej odmiennego stanu. Mężczyzna pośrednio doświadcza macierzyń­stwa swojej żony, dlatego też jego odpowiedzialność za żonę jest równocześnie odpowiedzialnością za dziecko, które ona nosi pod swoim sercem, bowiem jak pisał Jan Paweł II w Familiaris consortio: „miłość do małżonki, która została matką, i miłość do dzieci są dla mężczyzny naturalną drogą do zrozumienia i urzeczywistnienia swego ojcostwa” (FC 6). Odpowiedzialność za życie dziecka to także interesowanie się jego rozwojem prenatalnym w poszczególnych tygo­dniach życia. Dzięki cierpliwości oraz wewnętrznej radości z istnienia dziecka, mężczyzna może aktywnie przygotowywać się do jego przyjęcia w dniu narodzin.

Istotnym zadaniem mężczyzny na tym etapie jest również dbałość o kom­fort psychiczny i dobry nastrój żony, co z kolei pomaga w prawidłowym i spo­kojnym rozwoju dziecka. Odpowiedzialny ojciec powinien także towarzyszyć żonie podczas wizyt lekarskich w poradni ginekologiczno-położniczej, gdzie pod­czas badania ultrasonograficznego będzie mógł śledzić rozwój swojego dziecka. Pomocne w budowaniu relacji i kształtowaniu odpowiedzialności może okazać się ponadto wspólne uczęszczanie z żoną do szkoły rodzenia, aby prawidłowo przygotować się do porodu i pierwszego kontaktu z dzieckiem. Jednak niezastą­pione są codzienne dialogi ojca z jeszcze nienarodzonym dzieckiem, polegające na mówieniu do niego, opowiadaniu bajek i śpiewaniu mu. Dzięki temu między ojcem a dzieckiem tworzy się silna więź i buduje się kontakt emocjonalny. Już wtedy rozpoczyna się proces wychowania. Odpowiedzialność ojca to także troska o pierwszy kontakt fizyczny z dzieckiem, który dokonuje się jeszcze w okresie prenatalnym i związany jest przede wszystkim z delikatnym dotykaniem i głaska­niem dziecka przez powłoki brzuszne matki.

Odpowiedzialność za życie dziecka w czasie narodzin

Czas narodzin dziecka jest szczególnym okresem w życiu ojca. Wielu mężczyzn pragnie towarzyszyć swojej żonie podczas porodu. Na tym etapie życia odpowiedzialność ojca za dziecko sprowadza się do kilku ważnych zadań, wśród których należy wskazać m.in. na takie jak: bycie łącznikiem pomiędzy żoną, a per­sonelem medycznym podczas porodu; powtarzanie komend wydawanych przez położną – znajomy głos ojca będzie wsparciem dla rodzącej i dziecka wycho­dzącego na świat; trzymanie żony za rękę podczas bolesnych skurczów; odcięcie pępowiny i pierwszy fizyczny kontakt z dzieckiem; obecność przy rutynowych badaniach dziecka; uczestnictwo przy pierwszym karmieniu.

Odpowiedzialność za życie dziecka po urodzeniu

Odpowiedzialność ojca za życie dziecka wraz z wiekiem ulega przeobra­żeniom. Jest wciąż ta sama, ale przyjmuje formę zadań i obowiązków ojca wobec dzieci na poszczególnych etapach ich rozwoju. Jest to czas, w którym ojciec poprzez swoje zaangażowanie oraz świadectwo własnego życia ukazuje swoim dzieciom obraz Boga Ojca. Mężczyzna jako ojciec staje się dla dziecka prze­wodnikiem w wierze na wzór świętego Józefa. Dzięki dobremu i pozytywnemu doświadczeniu własnego ojcu oraz otrzymywanej miłości, dziecko może poznać prawdziwe cechy Boga i kroczyć do wyznaczonego celu.

Każdy człowiek, niezależnie od wieku, w swoim sercu nosi pragnienie ojcowskiej miłości. Potrzebują jej niemowlęta, dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, a w sposób szczególny młodzież w okresie dojrzewania. W swoim życiu dziecko poszukuje nie tylko ciepłej i serdeczniej miłości matki, ale również otwartej, życzliwej i dającej bezpieczeństwo miłości ojca, która na co dzień opiera się na jego obronie, przy jednoczesnym tworzeniu klimatu wolności i ofiarowy­waniu czasu.

Odpowiedzialność za życie dziecka w okresie niemowlęcym

Okres niemowlęcy zostaje poprzedzony narodzinami dziecka. Dla każ­dego ojca moment ten staje się wyzwaniem – rodzi się nie tylko dziecko, ale namacalnie rodzi się także ojcostwo mężczyzny. W okresie tym odpowiedzial­ność ojca za życie dziecka uwidacznia się przede wszystkim w obserwowaniu nowego stanu, jakim jest pochłonięcie, czyli przejęcie się i nadmierne zaintere­sowanie nową istotą ludzką. Odpowiedzialność ojcowska odnosi się często do przewartościowania własnego życia i zmiany priorytetów. Najważniejsze dla mężczyzny stają się potrzeby dziecka i jego matki. Przejawem tego jest rezygna­cja z wielu dotychczasowych przyzwyczajeń i zachowań, które w jakiś sposób mogłyby zaszkodzić niemowlęciu.

Na tym etapie relacja z dzieckiem opiera się na nieustannej opiece i ochronie dziecka, czyli zwiększonej czujności. Istotne jest także osobiste nawiązanie więzi z dzieckiem. Dla ojca dobrą okazją do tego są liczne zabawy z nie­mowlęciem. Więź z dzieckiem buduje się tu przez nieustanne obserwowanie dziecka, zaplanowanie czasu zabawy, różnorodne sposoby zachęcania do zabawy oraz okazywanie delikatności. W sposób szczególny mężczyzna winien pano­wać nad swoimi emocjami, takimi jak: zazdrość czy gniew. Okres niemowlęcy wymaga od ojca cnoty cierpliwości, która pozwoli mężczyźnie związać się ze swoim dzieckiem oraz stanie się bazą dla budowania wzajemnej relacji. Pozwoli ponadto podejmować ofiary dla dobra dziecka. Odpowiedzialność w okresie niemowlęcym opiera się nie tylko na zapewnieniu warunków do wzrastania i rozwoju, stwarzaniu stabilnych struktur rodziny w poszczególnych obszarach jej funkcjonowania, ale w dużej mierze ukierunkowana jest na tworzenie więzi i relacji. Dzięki temu zarówno dziecko, jak i ojciec będą mogli odważnie wkro­czyć w kolejny etap rozwoju.

Odpowiedzialność za życie dziecka w wieku przedszkolnym

W wieku przedszkolnym zwiększa się odpowiedzialność ojca za dziecko z tego względu, że ojciec „przejmuje” dziecko spod „skrzydeł” matki. W tym okresie dziecko rozwija nowe umiejętności, zaczyna się szybko poruszać, a także coraz lepiej zaczyna porozumiewać się z otoczeniem. Dla ojca nastaje czas usta­nowienia ideałów, czyli wszelkich zobowiązań w zakresie roli ojca. Ponadto ojciec ma możliwość zgromadzenia swoich pragnień względem dzieci i realizacji własnego powołania. Może określić cele i działania, jakie pragnie zrealizować.

Planowanie odnośnie własnych dzieci nie zawsze sprawdza się z wcześniejszymi oczekiwaniami ojca. Jednak mimo wszystko powinien on określić priorytety wła­snego ojcostwa, którymi będzie kierował się w swoim wychowaniu i na których będzie opierała się jego odpowiedzialność za życie dziecka.

Nacisk na zaangażowanie jest szczególnym przejawem odpowiedzialno­ści ze strony ojca. Ważne jednak, aby ojcowie podchodzili w sposób twórczy do zaangażowania, czyli po przyjacielsku. Szczególną formą wspólnego spędzania czasu ojca z dzieckiem jest wspólne czytanie i zabawy z dzieckiem. Sprzyja ono rozwojowi intelektualnemu dziecka, a ojcu daje okazję do obserwowania swoich dzieci i cieszenia się nimi, pomaga mu być twórczym i interesującym, a także zbliża fizycznie i emocjonalnie.

Odpowiedzialność ojca za dziecko budowana jest także przez nauczenie się zdrowego karcenia. Polega ono na stworzeniu środowiska, w którym dziecko będzie zdyscyplinowane i pewne siebie, a więc będzie również brało odpowie­dzialność za własne czyny. Ponadto będzie potrafiło efektywnie działać, aby prawidłowo rozwiązać swoje problemy. Kształtowanie w dziecku nawyków związanych z dyscypliną pozwoli ojcu spokojnie spojrzeć na to, w jaki sposób przedszkolak uczy się odpowiedzialności. Życiowym zadaniem ojca jest nauka przyjmowania konsekwencji za podjęte wybory i decyzje. Poddawana próbie konsekwencja ojcowska ukierunkowuje mężczyznę na wypracowanie z własnym dzieckiem pewnych wzorów i zachowań, które z kolei będą mogły zaprocentować w przyszłości i pomóc w pogłębianiu wzajemnej relacji. Zdrowe karcenie powinno zawierać konkretne kluczowe zasady. Zalicza do nich m.in.: zachowanie równowagi między nadmiernymi oczekiwaniami a zachętą i afirmacją, ustano­wienie jasno określonych granic, uwzględnienie naturalnych, ale nieprzyjemnych konsekwencji złego postępowania dziecka, panowanie nad własnymi reakcjami, ukierunkowanie na dobro dziecka oraz możliwość jego uczenia się i dojrzewa­nia przez popełnione błędy i konflikty, nieustanne zapewnianie dziecka o miło­ści mimo błędów i złego zachowania. Zasady te pomagają dziecku dorastać i rozumieć swoje błędy, zaś ojcu pozwalają kształtować i umacniać jego odpowie­dzialność. Jednocześnie w tym okresie życia cnota cierpliwości uzupełniana jest o cnotę delikatności, które pozwalają ojcu spokojnie podchodzić do wychowania swojego dziecka i otwarcia się na nowy etap, jakim jest czas pójścia do szkoły.

Odpowiedzialność za życie dziecka w wieku szkolnym

Etap wkroczenia dziecka w okres szkolny jest czasem, w którym ojciec uczy się rozumieć własne dziecko i trwa on do wieku adolescencji. Ojcostwo zostaje wystawione na widok publiczny, ale jednocześnie wzmacniane przez inne dorosłe osoby, wśród których należy wskazać; nauczycieli, instruktorów jakiejś dziedziny, trenerów. Będąc opiekunami, wywierają jednocześnie wpływ na dziecko, które z momentem przestąpienia progu szkoły, wkroczyło w więk­szy świat. Ojciec uświadamia sobie, że jego odpowiedzialność za dziecko zostaje w pewnym stopniu ograniczona, ze względu na mniejszą władzę nad częścią jego środowiska. Ojcowie dzieci w wieku szkolnym mają za zadanie ponownie odkryć własne ojcostwo.

W wieku szkolnym istotnym zadaniem dla odpowiedzialnego ojca staje się kształtowanie w dziecku „małego odkrywcy”, które dokonuje się poprzez stopniowe wprowadzanie dziecka do społeczeństwa, kultury i spraw duchowych. Dotyczy to potrzeby osiągnięć. Niektórzy ojcowie wykazują spory lęk i próbują powstrzymywać dziecko przed badaniem i odkrywaniem świata, izolując je od otoczenia i zatrzymując w domu. W dużej mierze metoda ta okazuje się jednak zawodna, ponieważ każde dziecko na tym etapie życia nosi w sobie pragnienie odkrywcy – poznawanie otaczającego świata. Odpowiedzialność ojca za życia dziecka nie może więc opierać się na powstrzymywaniu go, ale powinna pomóc mu w nawiązaniu więzi ze światem zewnętrznym poprzez towarzyszenie.

Szczególnym wyzwaniem wieku szkolnego jest umiejętność odpowiada­nia na tzw. „wielkie pytania”. Odpowiedzialne realizowanie tego zadania wymaga od ojca ćwiczenia siebie w aktywnym słuchaniu, stałości i konsekwencji we wła­snym życiu, a nade wszystko wspomagania rozwoju duchowego swojego dziecka, czyli życia zgodnie z przyjętymi wartościami i zasadami.

Ostatnim ważnym zadaniem tego etapu, jakie ma do spełnienia ojciec, jest przygotowanie dziecka do okresu bycia nastolatkiem. Dokonuje się to poprzez uczenie się wzajemnej komunikacji, aktywne słuchane, okazywanie sobie sza­cunku oraz wspólne spędzanie wolnego czasu. Wypracowanie takiej strategii pozwoli ojcu przetrwać czas „burzy i naporu”, który będzie jego udziałem w okre­sie dojrzewania i utrzymać relację z dzieckiem na dojrzałym poziomie.

Relacje ojca z dzieckiem w wieku dojrzewania

Dojrzewanie stanowi jeden z najtrudniejszych etapów w życiu dziecka. Jest to czas wzlotów i upadków, a także licznych napięć i konfliktów między dora­stającymi dziećmi a ich rodzicami. Ojcowie na tym etapie doświadczają oświe­cenia, dostrzegają, że ich relacje z synem lub córką uległy radykalnym zmianom. Dotyczą one przede wszystkim wyglądu oraz sposobu myślenia i podejmowa­nia nowych kontaktów społecznych (szczególnie z rówieśnikami). Ojcowie mają znacznie mniejsze możliwości planowania i podejmowania decyzji za dziecko. Jednocześnie ojciec doświadcza pewnego rodzaju bólu, który związany jest z pojawiającą się frustracją. Wynika ona z braku zrozumienia, buntu, a nawet apatii ze strony nastoletniego dziecka. Dlatego też ojciec poddaje się i pozostawia wychowanie własnemu biegowi. Brakuje mu pomysłów i sił, których doświad­czał na etapie idealizmu. Dla ojca ważne jest więc, aby nauczył się radzić sobie z dzieckiem, które przeobraża się w dorosłego i w dużej mierze ogranicza relacje z rodzicami. Rola ojca opiera się głównie na pomocy dziecku w akceptowaniu przez nie zmian fizycznych, podejmowaniu odpowiednich rozmów w tym aspek­cie, a także stosownej taktyki i delikatności, która pozwoli nawiązać dobre relacje.

Mimo większego dystansu, jaki nawiązuje się między ojcem a dzieckiem, wzrasta również odpowiedzialność ojcowska. Wyraża się ona w poznaniu przy­jaciół i znajomych dziecka, podejmowaniu rozmów na ważne życiowe tematy (dotyczące głównie seksualności, życia zawodowego, małżeństwa i rodziny, a także wychowania) oraz przygotowaniu dziecka do podjęcia odpowiedzialności na gruncie molarności i zachowań społecznych. Spełnianie przez ojca tych samych funkcji w stosunku do nastoletniego dziecka zmusza do wypracowania zupełnie nowego podejścia, w którym na pierwszy wyłania się podjęcie inicja­tywy ze strony mężczyzny-ojca oraz aktywne i czynne słuchanie. Dzięki temu na gruncie ojciec-dziecko będzie możliwe osiągnięcie nowej – dojrzałej relacji.

Odpowiedzialny ojciec pragnie zapanować nad wszelkimi niebezpieczeń­stwami, z którymi może zetknąć się dziecko w okresie dojrzewania. Dlatego też bolesnym doświadczeniem staje się fakt, że dziecko chce kierować sobą samo. Tym samym ojciec, który nadal odpowiada za życie i rozwój nastoletniej córki lub syna uświadamia sobie, że jedynym ojcowskim zadaniem w tym aspekcie jest budowanie bezpiecznego, pewnego i afirmującego domu, do którego dziecko zawsze będzie mogło wrócić.

Odpowiedzialność za życie dziecka dorosłego

Opuszczenie domu przez dorosłe dzieci jest trudnym i nieuniknionym eta­pem życia dla rodziców. W tym okresie zarówno matka, jak i ojciec doświadczają dużej zmiany emocjonalnej, tzw. uwolnienia, czyli „odcięcia pępowiny”. Inaczej określa się to syndromem „pustego gniazda”. Etap ten nazywany jest także reflek­sją nad życiem własnym i dzieci oraz patrzeniem w przyszłość.

Dorosłe życie dzieci skłania ojca do otwarcia się na dialog, przepracowania starych emocji lub niepowodzeń ojcowskich na poprzednich etapach rozwoju. Etap refleksji pozwala ojcu zbudować z dzieckiem taką relację, w której syn lub córka będą chcieli wrócić, by porozmawiać o ważnych kwestiach, poradzić się w rozwiązaniu trudnego problemu. Dojrzały dialog dotyczy głównie zasad moral­nych i opinii ukształtowanych przez długie lata w domu rodzinnym. Odpowie­dzialność ojca nie sprowadza się jedynie do krytyki, gdy dorosłe dziecko w swo­ich poglądach buduje niezależność, ale nieustannie poszukuje dialogu, aby móc zrozumieć sposób myślenia i problemy, w obliczu jakich stoi na tym etapie życia dziecko. Odpowiedzialny ojciec szanuje swoje dziecko i jego zdanie, i zawsze pozostaje otwarty na rozmowę i słuchanie.

Wobec dorosłego dziecka istotnym zadaniem ojca jest próba zmniejsze­nia istniejącego dotychczas dystansu. Dlatego też zaangażowanie będzie wyma­gało od ojca inicjatywy i kreatywności, np. wykonanie telefonu do dorosłej córki, pomoc w naprawie samochodu. Aby ojciec mógł skutecznie wejść w dojrzałą relację z dzieckiem, powinien pracować nad zrozumieniem oraz przejmować sygnały wysyłane przez dorosłe dzieci. Dzięki temu będzie mógł wzmacniać swoją ojcowską odpowiedzialność.

Ojcowie dorosłych dzieci mają także możliwość przyglądać się rozwo­jowi swojego syna lub córki. Dotyczy to takich obszarów jak praca zawodowa, sprawy małżeńskie oraz kwestie finansowe. Rozpoczęcie pracy zawodowej przez dziecko staje się dla ojca okazją do wsparcia go na początku w poszukiwaniu pracy, a następnie w towarzyszeniu, gdy pojawią się jakieś trudności lub wątpliwości. Kwestia małżeństwa także należy do ojca. Dobrze jest, gdy na długo przed zaręczy­nami podejmie on z dorosłym dzieckiem rozmowę odnośnie wyboru potencjalnego małżonka, miłości i związku na całe życie. Dzięki temu zachęci syna bądź córkę do podejmowania mądrych decyzji. Z kolei pomoc finansowa stanowi jedną z naj­bardziej skomplikowanych dziedzin. Mądry ojciec stara się utrzymać równowagę, gdyż z jednej strony wspiera dziecko finansowa, np. opłacając akademik, z drugiej zaś strony wie, że nie powinien dawać pieniędzy na wszystkie potrzeby, aby dziecko mogło wziąć odpowiedzialność za swoje wykształcenie i życie.

Odpowiedzialność ojca za życie dorosłego dziecka uwidacznia się w czynie, który z kolei opiera się na dobroci i szczodrości. Ta pierwsza skłania do pochwał, zachęty, afirmacji, cierpliwości, a także rady w nurtujących kwestiach. Zamiast sprawowania władzy, dobroć zakłada służbę, czyli miłość w czynie, a nawet pomoc lub ratunek. Ojciec jednak zawsze powinien mieć na uwadze prowadzenie dziecka do niezależności poprzez zrozumienie i szanowanie różnic.

Relacje ojca z dorosłym dzieckiem

Ojcowie, którzy stają się dziadkami także odpowiadają za życie swoich dzieci. Ta odpowiedzialność rozciąga się także na wnuki. Tworzenie to ostatni etap odpowiedzialności ojca, który ukierunkowany jest na zmianę perspektywy – silne pragnienie przekazywania wartości i wspomnień określających tożsamość rodziny młodszym pokoleniom. Wyjątkowy kontakt z wnukami jest możliwy dzięki temu, że dziadkowie dysponują dużą ilością czasu, zwracają uwagę na małe rzeczy w codziennym życiu oraz inspirują i motywują w wielu dziedzinach. Tego typu więź staje się twórcza i spaja rodzinę wielopokoleniową.

Ojciec wchodzący w rolę dziadka stanowi dla wnuków „żywą biblio­tekę”. Utożsamiany jest z przekazicielem wartości, historii rodzinnej i tradycji. Częste spędzanie wolnego czasu z wnukami sprzyja tworzeniu atmosfery bli­skości i spontaniczności, która sprzyja nauce wartości poprzez codzienne życie, a także własny przykład.

Doniosłym zadaniem na tym etapie życia, który kształtuje odpowie­dzialność mężczyzny za życie jego dzieci jest wspieranie dorosłych dzieci jako rodziców. Odpowiedzialny i mądry ojciec zapewnia informacje zwrotne w trakcie kolejnych spotkań z wnukami, czyli dostrzega coś, czego na co dzień nie widzą rodzice dziecka, np. fakt, że dziecko znacznie podrosło. Jednocześnie życiowe doświadczenie pozwala przyglądać się z boku metodom wychowawczym stoso­wanym przez własne dzieci, bez konieczności wtrącania się w ich wizję rodzi­cielstwa. Z drugiej strony prawdziwe zaangażowanie w wychowanie wnuków ma miejsce wówczas, gdy dziadkowie wskazują na autorytet własnych dzieci jako rodziców i nie podważają go.

Szczególnym przywilejem ojca-dziadka jest sztuka rozpieszczania wnu­ków. Odpowiedzialność jednak nakazuje wspierać to wszystko, co dzieci próbują budować we własnym domu. Oznacza to, że dziadek winien zachować zdrowy umiar i granice zgodne z zasadami wychowawczymi rodziców. Nie może więc pozwalać wnukom na wszystko, aby te po powrocie do domu mogły normalnie funkcjonować według norm ustalonych przez swoich rodziców. Należy jednak dodać, że „nieszkodliwe rozpieszczanie to wielki obowiązek i przywilej dziadków”. Najważniejszą cnotą, jaką może i powinien pielęgnować dziadek jest wierność. Zakłada ona wytrwałość w dążeniu do celów postawionych sobie na początku ojcostwa oraz pozostawienie po sobie dziedzictwa dla potomnych.

*

Odpowiedzialność ojca za relacje z dzieckiem rozpoczyna się jesz­cze przed jego poczęciem i trwa przez całe życie. Jest kształtowana, rozwijana i umacniana poprzez liczne zadania i obowiązki, jakie ma do spełnienia ojciec na poszczególnych etapach życia swoich dzieci. Jednocześnie zmienia się w zależ­ności od potrzeb dziecka, które także zmierza ku dorosłości. Tym samym odpo­wiedzialność ojcowska, która jest konieczna i niezastąpiona powinna być dosto­sowywana do wymogów zarówno wychowawczych, jak i rozwojowych dziecka, a także winna rozwijać ojcostwo mężczyzny. Rolą ojca jest bowiem takie kształ­towanie odpowiedzialności, aby na ostatnim etapie, zwanym tworzeniem, osią­gnął on cele wyznaczone na początku, a więc w okresie przywiązania.